Nội dung chính
Bài viết này điểm lại lịch sử đặt tên các tỉnh thành ở Việt Nam, từ thời vua Minh Mạng, qua thời Pháp thuộc, và những kỳ vọng vào một cuộc cải cách hành chính trong tương lai.
Để đất nước phát triển, cần có chính sách quản trị tốt, mà nền hành chính tốt là yếu tố then chốt. Vua Minh Mạng đã thực hiện cải cách hành chính năm 1831, được đánh giá là một trong hai cuộc cải cách hành chính thành công nhất lịch sử Việt Nam, bên cạnh cuộc cải cách của vua Lê Thánh Tông năm 1466.
Việc đặt tên tỉnh sau sáp nhập luôn thu hút sự quan tâm của dư luận.
Cải cách hành chính của vua Minh Mạng và sự hình thành các tỉnh
Trong cuộc cải cách hành chính, vua Minh Mạng đã chia cả nước thành 30 tỉnh và một phủ Thừa Thiên. Bắc Kỳ có 13 tỉnh, Trung Kỳ 11 tỉnh và một phủ, Nam Kỳ 6 tỉnh. Đơn vị hành chính cấp tỉnh ở Việt Nam ra đời từ đó.
Thời kỳ Pháp thuộc và sự thay đổi địa giới hành chính
Năm 1858, Pháp bắt đầu xâm lược Việt Nam và ép triều Nguyễn ký các hiệp ước, từng bước bán nước cho Pháp, đỉnh điểm là Hiệp ước Patenôtre 1884. Theo đó, Nam Kỳ trở thành thuộc địa, Bắc Kỳ là đất bảo hộ, và Trung Kỳ là đất tự trị.
Sáu tỉnh Nam Kỳ bị Pháp chia nhỏ thành nhiều tỉnh theo quy định của họ.
Trung Kỳ ít bị can thiệp hơn, nhưng vẫn bị cắt đất cho các nước lân cận theo nghị định phân định biên giới của Toàn quyền Đông Dương, và phủ Ninh Thuận trở thành tỉnh Ninh Thuận.
Bắc Kỳ: Sự xáo trộn lớn nhất và những cái tên “buồn cười”
Bắc Kỳ là vùng đất chịu nhiều xáo trộn nhất, do có nhiều cuộc nổi dậy chống Pháp. Ban đầu, Pháp dùng chính quyền quân sự, lập ra 5 đạo quan binh. Sau khi dẹp yên các phong trào, họ bắt đầu chia lại tỉnh, áp dụng chính sách “chia để trị,” biến 13 tỉnh thành hơn 30 tỉnh. Cụ Nguyễn Khuyến từng đếm được 36 tỉnh, thể hiện trong một vế đối châm biếm.
Việc chia nhỏ và đặt tên tỉnh ở Bắc Kỳ diễn ra vội vã, dẫn đến nhiều bất cập và tùy tiện. Có những tên tỉnh nghe rất kỳ lạ, sau đó phải sửa lại, nhưng cũng có những tên tồn tại đến ngày nay. Người Pháp thường đặt tên tỉnh theo nơi đóng dinh của quan cai trị.
Ví dụ, năm 1896, khi Hà Nội trở thành nhượng địa của Pháp, các cơ quan cai trị tỉnh Hà Nội cũ chuyển về làng Đơ, huyện Thanh Oai. Vì tỉnh đường đóng cạnh cầu Đơ, nên tỉnh được đặt tên là tỉnh Cầu Đơ! Sau này, quan Tổng đốc mới xin đổi lại thành tỉnh Hà Đông.
Tên tỉnh Hòa Bình xưa cũng thú vị. Pháp thấy tỉnh Hưng Hóa quá rộng, nên chia nhỏ. Họ gộp các vùng đất của người Mường ở Hưng Hóa và Ninh Bình lại, lập thành tỉnh Mường. Sau đó, tỉnh đường đóng ở chợ Bờ, nên đổi tên thành tỉnh Chợ Bờ. Tỉnh lỵ đóng ở một phố núi heo hút, bị nghĩa quân Đốc Tít tấn công, nên phải chuyển về xã Hòa Bình, và tên Hòa Bình ra đời.
Nguồn gốc tên gọi Lào Cai và những tranh cãi
Tên tỉnh Lào Cai cũng gây nhiều tranh cãi về cách gọi: Lào Cai, Lao Cai, Lào Kay, hay Lao Kay. Nguyên nhân là do nguồn gốc của cái tên.
Tỉnh Lào Cai thời Pháp là một phần của phủ Quy Hóa và phủ An Tây tỉnh Hưng Hóa thời Minh Mạng. Pháp lập đạo quan binh ở đây, sau đó đổi thành tỉnh Lao Cai (Lào Cai, Lao Kay, Lào Kay).
Tên này xuất phát từ xóm phố do người Hoa lập nên bên ngã ba sông Hồng và suối Nậm Thi. Sau đó, người Việt, Tày, Nùng cũng đến lập chợ buôn bán. Dân ở xóm phố bên Nậm Thi tự xưng là “lão nhai” (phố cũ), còn dân phố mới là “tân nhai” (phố mới). Chữ “lão nhai” phát âm theo tiếng Quan Hỏa, tiếng Tày Nùng, tiếng Mông thành Lao Cai và các biến thể.
Khi lập tỉnh, lỵ sở đóng ở xóm phố cũ, nên tên tỉnh cũng gọi theo tên xóm phố, tỉnh Lao Cai (Lào Cai, Lào Kay, Lao Kay, Lão Nhai). Tên này được dùng cho cả một vùng biên cương rộng lớn, vốn có những tên gọi đẹp và ý nghĩa hơn. Rõ ràng, đây là một cách đặt tên tỉnh áp đặt, tùy tiện và hồ đồ của người Pháp.
Cách đặt tên tỉnh này cũng được Pháp áp dụng cho nhiều tỉnh thành khác ở Bắc Kỳ và Nam Kỳ xưa, và nhiều tên vẫn còn được sử dụng đến ngày nay.
Kỳ vọng vào một kỷ nguyên mới
Nhà nước ta đang thực hiện một cuộc cải cách hành chính lớn để mở ra một kỷ nguyên phát triển mới. Hy vọng rằng đây sẽ là cuộc cải cách hành chính thứ ba thành công ở Việt Nam. Mong rằng tên của một tỉnh mới sẽ kế thừa truyền thống dân tộc, di sản văn hóa, loại bỏ tàn tích thực dân, và thể hiện khí thế đi lên của kỷ nguyên mới!
Mong chờ một kỷ nguyên mới.
AI Content